Türk Meclisi
Anasayfa Görüşler Tartışmalar Haber & Yorum Temel Bilgiler Anketler Arama İletişim
Türk Meclisinde kayıtl?toplam kullanıc? 1832
Görüşlerde Yer alan toplam Makale sayıs? 10788
Açılan toplam Tartışma konusu sayıs? 236
Tartışma Panelindendeki toplam Mesaj Sayıs? 756
Toplam 798 Bilgi Makalesi ve toplam 2053 Haber bulunmaktadır.
Üye olmak istiyorum
Şifremi unuttum
Kullanıcı Sözleşmesi
Kullanıcı:
Şifre:
Okuyucularımıza Sunduğumuz Temel Bilgiler
İRAN TÜRKLERİ

 
İran Türklüğü ve İran Türkleri bu güne dek araştırılmayan konular arasında yer almıştır. W. Barthold, İran`ın tarihi coğrafyasına dair kitabında dağınık olsa da bilgiler verilmiştir (kitabın Farsça tercümesi Tahran da 1308 de yayımlanmıştır). Bu bölgede bir Türk varlılığın ortaya çıkma korkusu, Batı ülkelerin bölgede uzun dönemli bir siyaset yürüttüğüne neden olmuştur. Kaçar Türk devletinin İngiltere eliyle yıkılması ve Fars Rıza Şah`ın saltanata getirmeleri bu siyasetin en önemli göstergesidir.

İran, eski zamanlardan beri Türk yurdu olmuştur. Anadolu`nun Türkleşmesinden önce İran Türkleşmesi tamamlanmış ve Anadolu`nun Türkleşmesine önemli katkılarda bulunmuştur (b.k: Blagga Rafael, (1997), `İran Halkları El Kitabı`.s.312.) İran Türklüğü ister halk edebiyatı ürünleri ile ister inanç yönünden her zaman Anadolur17;ya bir kaynak olmuştur.

900 yıl İran`a hâkim olan Türkler günümüzde de çoğunluğu teşkil etmektedirler. Tarih ve nüfus itibariyle İran aslında bir Türk ülkesidir. Fars azınlığının Türk çoğunluluğuna tahakkümü İran`da yaşanmaktadır. 32 milyondan fazla Türk İran`da yaşamaktadır. Türkler İran nüfusunun %50`sinden fazlasını oluşturmaktadırlar. Ancak özellikle Şah döneminde Fars dili ve kültürü etkisi altında kalmışlardır.

İran`da Sakalardan Gaznelilere, Selçuklardan Karakoyunlulara ve Akkoyunlulara, Safevilerden Kaçarlara uzanan pek çok Türk devlet ve hanedanı uzun dönemler hüküm sürmüşler.
X. asrın son çeyreğinden XX. asrın ilk çeyreğine kadar yaklaşık 950 yıl, İran ya Türk hâkimiyetinde ya da Türk hanedanı idaresinde bulunan ve orada iskân olunan Türklerin ülkesidir. Dolayısıyla Türklerin ve Türk kültürünün en yoğun olduğu ülkelerin başında İran gelmektedir.

İran`da Türk nüfusu ve Türkçe konuşan halklar konusunda birçok seyyahın ifadesine rastlayabiliriz. Fransız Seyyah `Chardin`, Safeviler dönemi İran ordu dilinin Türkçe olduğunu, İran`ın Güney ve Batı sınırlarından başlayarak eski Partlar memleketinin daha ötesine kadar, Farsçadan daha çok Türkçe konuşulduğunu görmüştür. XVII asrın ilk yarısında seyyah `Olearius`, Derband`de Dede Korkut hikâyelerin duymuş olması, A. Chodzko`nun İran sarayında Köroğlu hikâyesinin okunduğundan bahsetmektedir (a.g.e, 30). Bu ifadelerden, İran`ın da Türklerin bir azınlık değil, büyük ve etkili bir kitleye sahip olduğunu anlayabiliriz.

Azerbaycan Türkleri, tarih boyunca bir taraftan İran, bir taraftan da Rusya kıskacı altında olmuşlar. Çarlık Rusya Kafkasya`nın güneyine indiği dönemde, Azerbaycan`ın Kuzeyinden güneye kadar yirmiye yakın hanlık bulunmaktaydı. Bu hanlıkların arasında birliğin olmaması Rus istilasını kolaylaştırmıştır ve 1828 yılında yapılan Türkemençay antlaşmasıyla Azerbaycan ikiye ayrılmıştır. Azerbaycan`ın Kuzey bölümü Rusya toprakları içine alındı, Güney kısmı ise İran topraklarına ilave edilmiştir. Kuzey Azerbaycan bağımsızlığını elde etmiş olsa da, Güney Azerbaycan halkı İran sınırları içerisindedir.

1925 yılında yönetimi Kaçar Türklerinden devralan Pehlevi ailesi, 1979`daki İran İslam devrimiyle yerini bu günkü yönetime bırakmıştır.

İran`ın her tarafına yayılan Türkler daha sonra İran baskıları üzerine üç bölgede yoğunlaşmışlar:
1. Kuzey Batı Türkleri (Azerbaycan Türkleri.)
2. Kuzey Doğu Türkleri (Horasan Türkleri).
3. Güney ve Merkez Türkleri (Kaşkay, Hamse ve İsfahan Türkleri).

1. Kuzey Batı Türklerini Afşar, Bayat, Begdili, Bayındır, Kıpçak, Halaç, Tekeli, Şamlı, Usanlı, İspirili, Kara Gözlü, Buçarlı, Ak Koyunlu, Kara Koyunlu, Rumlu, Ustaclu, boylarını oluşturmaktadır. Bu boylardan Kıpçak ve Halaçlardan hariç Oğuz boylarındandırlar.

2. Kuzey Doğu Türklerinin çoğunu Türkmenler oluşturmaktadır. Ayrıca Geraylı, Temirtaş, Çağtay, Celayir, Karşı Kuzey, Afşar ve Bayat boyları da bu bölgede yaşamaktadırlar.

3. Güney ve Orta İran Türklerinde Kaşkaylar, Hamseler, Huzistan Türkleri, Kirman Türkleri ve İsfahan Türkleri yaşamaktadırlar.

1. Azerbaycan Türkleri:
İran`da yaşayan en büyük etnik Azerbaycan Türkleri olmuştur. Güney Azerbaycan olarak adlanan bu bölge II. Dünya savaşında bağımsızlığını ilan etmiştir. Bu dönemde milli ordu kurma, toprak reformu, kültür işlerinin Türkleştirilmesi çabaları yoğunlaşmıştır. Fakat İngiliz, Rus ve İran etkileri sebebiyle bu girişimlerden sonuç alınamamıştır (Özkan, 2003:76). 1945 yılında kurulan Güney Azerbaycan Milli hükümet 1946 yılında yıkılmıştır.

1978-1979`da rejim değişikliğinde büyük ölçüde Azerbaycan Türklerinin çaba ve mucadeleri ile gerçekleşmiştir. Fakat devrim ortasında vaat edilenler daha sonra büyük ölçüde unutuldu. Ayetullah Şeriat Medari ve diğer Türk devlet adamları devre dışı bırakıldı. Anayasada verilen haklar da göz yumularak Türklere baskılar her geçen gün artmaya başladı. Önceki rejimde yürütülen asimilasyon siyaseti İslam devleti tarafından da yürütülmüştür. Her zaman İran bütünlüğünü savunan Türkler İran-Irak savaşında ülkeyi savunmuşlar. Savaştan sonra İran Türkleri medeni haklarını elde etmek için çeşitli kültürel etkinlikler düzenleseler de İran devleti bunu görmezlikten gelmiştir. Hiçbir kültürel hakka sahip olmayan Türkler Tarhan rejimi tarafından hor görülmüş ve her türlü hakarete uğramıştır. Sonunda Tahran`dan yayınlanan İran gazetesinde Türkleri hamam böceği yerine koyması, bardağı taşıran son damla olmuş, Azerbaycan Türklerinin yaşadığı kentler başta olmak üzere birçok kentlerde ayaklanmalar olmuş. Ayaklanmalarda halkın üzerine ateş açılmasıyla 55 kişi şehit, yüzlerce yaralı ve binlerce tutuklamalar oldu.

Azerbaycan Türkleri ülkenin en büyük etniğini oluşturmaktadır. İran`ın Kuzey Batı bölgesinde yerleşen Azerbaycan Türkleri, Tebriz, Urmiye, Erdebil, Zencan, Gazvin, Marağa, Hoy, Maku, Sulduz, Goşaçay, Miyane, Astara, Culfa, Merend, Halhal, Sovukbulak, Hemeden, Bicar, Gurve, Tikantepe ve bir çok kentlerde yaşamaktadırlar.

2. Türkmen Türkleri:
Azerbaycan Türklerinden sonra en büyük Türk nüfusuna sahip olan Türkmen Türkleridir. İran`ın Kuzey Doğusunda yoğunlaşan Türkmenler, din ve bilim adamlarıyla da Türk kültüründe ve Anadolu`nun Türkleşmesinde büyük etkisi olmuştur. Dil bakımından İran Türkmen ağzı, Doğu Oğuz Türkçesinin devamı olup, Türkmen Türkçesinden çok, Batı Türkçesinin devamı olan Türkiye ve Azerbaycan Türkçesine yakındır.
Güney Azerbaycan`da Azerbaycan Türklerinin çıkardığı `İnklap Yolunda` adlı bir dergi, 1981-1988 arasında Türkmenler için `Galam Uca` adıyla 2 sayısı yayımlanan bir özel ek çıkarmıştır. Bu sayıda İran Türkmenleri hakkında tanıtıcı bilgiler verilmiştir. (Tulu, 1988, Akt. Özkan, 2003: 80).

3. Kaşkay Türkleri:
Soy olarak Oğuz Türklerinden gelen Kaşkay Türkleri, Hülagü Han zamanında Kaşgar`dan İran`a gelip yerleşmişlerdir. İran Türklüğünde Merkez Türklerden olan Kaşkaylar, Gomse, Burçin, Ramhormoz, Behbehan ve diğer kentlerde yaşamaktadırlar. Kaşkay Türkleri İran tarihinde Rıza Şah aleyhine ayaklanmaları ve Tahran`a çıkarma yaptıkları ile ün kazanmışlar. Ne yazık ki Rıza Şah onları önce silahsızlandırmış, daha sonra katliamlarına başladı.
Kaşkayların dilleri Oğuz grubu ve Azerbaycan Türkçesine yakındır.

4. Afşar Türkleri:
Afşar Türkleri İran`ın tarihinde Nadir Şah Afşar ile önemli bir yerleri vardır.
Afşarların büyük çoğunluğu göçebe bir hayat tarzını sürdürmekte, belli bir bölümü ise tarım ve hayvancılıkla geçinmektedir. İran`ın geniş sınırları içerisinde dağınık ve düzensiz bir halde yayılmış olduklarından cemaat havasını oluşturmamışlardır. Afşarların bir bölümü Selçuklular ile birlikte Anadolu`ya gelmişler.

5.Halaç Türkleri:
En eski Türk boylarından olan Halaç Türkleri bu gün İran`ın Tahran, Kum, Erak kentleri çevresinde yaşamaktadırlar. Bu Türkler 20. yüzyılın başlarında Minorski`nin Halaç Türklerinden yaptığı derlemelerle bilim dünyasına tanıtılmıştır(Özkan, 2003: 83). Halaç Türkleri Kum, Tefriş, Erak ve Silifçanın etrafında bulunan 50- 60 köyden oluşmaktadırlar.
Halaç Türkçesi eski Türkçe ile ilgili bağlantıları bulunmaktadır. Birçok arkaik Türkçe sözlükler bu ağızda hala kullanılmaktadır.

6. Kaçar Türkleri:
1794`ten 1920-1925`e kadar İran`da hüküm süren Kaçarlar, İran tarihinde çok etkili olmuşlar. Zeki Velidi Togan, kaçarların Azerbaycan`daki en eski Türk uruğu olduğunu söylemekte ve Ağaçeriler adlı bir Türk boyuyla alakalı olduklarını belirtmektedir.

7. Karapapak Türkleri:
Karapapaklar, İran`ın Kuzey-batı bölgesinde Azerbaycan Türkleri içinde yaşamaktadırlar. Siyah astragan kalpak giydikleri için Karakalpak adlandırılmışlar. Sulduz kentinde ve çevresinde hala göçebe hayatı yaşamaktadırlar. Bu gün Türkiye`nin Kars ili ve ilçelerine bağlı 140 köy, Ağrı ve Sivas civarında da Karapapaklar yaşamaktadırlar.

8. Ebi Verdi Türkleri:
Ebi Verdi sözü, hem kişi hem de yer adı olarak İran`da kullanılmaktadır. Nevâyi`nin `Nesâyimü`l Mahabbe` adlı eserinde de bu ad geçmektedir. Ebi Verd bölgesi Şiraz kentinin yakınlıklarında bulunmaktadır. Osman Nedim Tuna 1987 yılında Türk Dil Kurumunun yayınladığı Türk `Ebi Verdi, İran`da Bir Türk Diyalekti` makalesinde Ebi Verdi lehçesinin özelliklerini incelemiştir. Şiraz ve çevresinde yaşayan Türkler, Fars edebiyatında da etki bırakmışlar. Hafızın şiirlerinde Türk-i Şiraz adının geçtiğini görüyoruz.

Bu Türk topluluklarından, başka İran`da Baharlu, Eynallulu, Şahsevenler, Karadağlılar, Kıpçaklar, Bayatlar, Kengerli, Karaçorlu, Boçagçiler ve Karayiler gibi Türk toplulukları İran`ın çeşitli kentlerine yayılmış şekilde yaşamaktadırlar.
Halk edebiyatında Bayatı, Geraylı, Varsağ gibi nazım türlerinin İran`da Türk topluluğu adları arasında yer alması, bu nazım türlerinin kökünün İran da olduğunun belirtisi sayılabilir.

Bin yıla yakın Türkler hâkimiyetinde olan Farslar bu gün Türklere insanlık dışı muameleler yapmaktadırlar.
                                                                                                                             Emel Barış

. A. Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türk İli ve Türkistan ve Yakın Tarihi, Enderun Kitapevi, İstanbul 1981.
. Özkan, Nevzat: (2003), r0;Türk Dilinin Yurtları.r1; s.86. Akçağ Yayınları, Ankara.
. Osman Nedim Tuna, r0;Ebi Verdi İranr17;da bir Türk Diyalektir1; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleteni, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara 1987, s.215-246.
. Resulzade, Mehmed Emin, (1993), r0;İran Türklerir1;, Hazırlayan: Yavuz Akpınar, İrfan Murat Yıldırım, Selahattin Çağın, Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı, Ankara.
. Caferoğlu, Ahmet (1966) r0; İran Türklerir1;, r1;Türk Kültür Dergisir1;, Sayı 50, Aralık 1966.


Paylaş

Proje Yerlinet tarafından çözümlenmiştir.

© 2008 TurkMeclisi.org Her hakkı saklıdır. İçerik izin alınmadan kullanılamaz. Siteyi kullanan herkes "Kullanıcı Sözleşmesini" kabul etmiş sayılır. Kullanıcı Sözleşmesi.