İnternet etiği
Her ikisi de Türkçe olmayan “İnternet” ve “etik” sözcüklerinden oluşan “İnternet etiği” bileşik sözü İnternet kullanıcılarının dağarcığında yerini bulmaya başladı bu aralar. Haber grupları, web forumları gibi sanal ortamlarda İnternet kullanıcıları birbirlerini İnternet etiğine uymaya davet etmeye başladılar.
Peki nedir bu “İnternet etiği”?[1] Doğrusu, “İnternet etiği” veya - telaffuzu zor olduğu için olsa gerek - Türkçede pek az kullanılan “netiket” (netiquette) gibi terimlerle ifade edilen kavramının içinin tam olarak ne ile dolu olduğunu izah etmek hiç de kolay değil.
Kavramdan önce terimden başlayalım: Bu bileşik söz - esasen kendini oluşturan parçaları gibi - bizim ürettiğimiz ya da türettiğimiz bir söz değil. İngilizcedeki “Internet ethics” ifadesinin kelime kelime çevirisinden ibaret. “İnternet”in neyin nesi olduğunu hepimiz biliyoruz. (Acaba gerçekten de biliyor muyuz?)[2] “Etik” sözcüğü ise Türk Dil Kurumu sözlüğünde şöyle tanımlanıyor:
Etik, isim, toplum bilimi Fransızca éthique
1 . Töre bilimi.
2 . Bir meslek grubunun uymak zorunda olduğu davranışlar bütünü.
3 . Etik bilimi.
4 . sıfat Ahlaki, ahlakla ilgili.
Demek ki, terimden hareketle, “İnternet etiği” sözü ile kastedilenin “İnternet ahlakı”, yani “İnternet kullanıcılarının uymak zorunda oldukları toplumsal davranış biçimleri ve kuralları bütünü”[3] olduğunu söylemek mümkün. Ancak, İnternet kullanıcılarının (çoğunluğu hâlâ ABD’de ve Batı Avrupa’da olmakla beraber) bütün dünyaya yayıldığı düşünüldüğünde bir davranış biçimleri ve kurallar “bütünü”nün varlığını kabul etmek zor geliyor. İnternet etiği “var olan” bir davranış biçimleri ve kurallar bütününden çok “var etmek için çaba sarf edilen” bir davranış biçimleri ve kurallar bütünü olsa gerek.
İşte bu “çaba”nın parçalarını oluşturan örneklerden en önde geleni IETF’nin[4] 1995 yılının Ekim ayında yayınladığı, “resmi olmayan netiket kılavuzu” başlıklı 1855 numaralı RFC’sidir.[5]
RFC 1855’de İnternet’in yeni kullanıcıları için uyulması tavsiye edilen temel davranış kuralları özetlenmiştir. Bu kurallar üç başlık altında toplanmıştır. Bunlar “birebir iletişim” (örneğin e-posta ve sohbet), “çoklu iletişim” (örneğin e-posta listeleri ve haberleşme grupları) ve “bilgi sistemleri”dir (örneğin WWW).
Ben RFC 1855’in Türkçe çevirisini bulamadım. Burada tümünü çevirmeye kalkışmayacak[6], sadece birebir iletişim ve çoklu iletişime ait bölümlerinde tavsiye edilen bazı davranış biçimlerini ve kuralları özetleyerek aktaracağım:
- Eğer size gelmiş bir mesajı bir başka kişiye ya da bir gruba yönlendiriyorsanız (“forward” ediyorsanız) orijinal mesajın metnini değiştirmeyin. Eğer mesaj kişisel nitelikte ise ve siz mesajı bir başka kişiye ya da bir gruba yönlendirecekseniz öncelikle sahibinden izin alın. Bir mesajı kısaltabilir ve sadece ilgili kısımlarını aktarabilirsiniz ancak bunu yaparken gerekli özeni göstermelisiniz.
- E-posta ile asla zincirleme mektuplar göndermeyiniz. Zincirleme mektuplar İnternet’te yasaktır.
- Bir şey gönderirken muhafazakar, alırken liberal olun. Provoke edilseniz bile “ateşli” mesajlar göndermemelisiniz. Diğer taraftan ateşli mesajlar almaya şaşırmamalısınız. Ateşli yazılara yanıt vermemek basiretli bir davranıştır.
- Göndereceğiniz bir mesajın alıcısının kültürünün, dilinin, eğlence anlayışının sizinkinden farklı olabileceğini aklınızda tutun. Özellikle alaycılık konusunda dikkatli olun.
- Büyük ve küçük harfleri birlikte kullanın. SADECE BÜYÜK HARF KULLANIMI SANKİ BAĞIRIYORMUŞSUNUZ GİBİ ANLAŞILIR.
- Bir mesaja duygusal yanıt vermeden önce aradan bir gece geçmesini bekleyin.
- Göndereceğiniz mesajın konu başlığında içeriği ile ilgili bir ifade yer alsın.
- Bir e-posta listesine ya da haberleşme grubuna herhangi bir mesaj göndermeden önce o listedeki mesajları bir iki ay süreyle takip edin. Böylece o grubun kültürüne aşina olursunuz.
- Yazdıklarınızın geniş bir kitle tarafından görüleceğini dikkate alın. Bu kişiler arasında şu anki ya da gelecekteki patronunuz da yer alabilir. Ne yazdığınıza dikkat edin. Ayrıca aklınızda tutun ki, e-posta listeleri ve haberleşme listeleri çoğunlukla arşivlenirler ve sözleriniz uzun sure diğer kişilerin erişebileceği halde tutulabilirler.
- Kişilerin kendi adlarına konuştuklarını ve (aksi açıkça belirtilmemişse) sözlerinin kurumlarının görüşü olmadığını farz edin.
- Bir mesaja yanıt verirken (“reply” ederken) dikkatli olun. Çoğunlukla yanıtlar asıl mesajın geldiği adrese giderler ve çoğu zaman bu bir listenin veya grubun adresi olabilir. Kazara kişisel bir mesajı büyük bir topluluğa gönderebilirsiniz. En iyi yol “reply” düğmesini tıklamak yerine alıcının adresini elle yazmaktır.
- Eğer kişisel bir mesajı kazara bir liste veya gruba gönderirseniz hemen ilgili kişi ve gruba birer özür mesajı gönderin.
- Eğer bir kişi ile anlaşmazlığa düşerseniz yazışmalarınızı liste ya da grup üzerinden değil, doğrudan birbirinize e-posta göndererek yapın. Eğer üzerinde konuştuğunuz konu tüm grubu ilgilendiriyorsa sonradan gruba bir özet metin yollayabilirsiniz.
- Ateşli mesajlar savaşlarına karışmayın. Tahrik edici içerik göndermeyin, böylelerine yanıt vermeyin.
- Genellikle siz bir mesajı gönderdikten sonra onu geri almak mümkün olmaz. Sistem yöneticiniz bile gönderdiğiniz bir mesajı geri almanızı sağlayamayabilir. O sebeple bir mesajı göndermeden önce gerçekten de göndermek istediğinizden emin olun.
- Eğer kendinizi bir tartışma içinde bulursanız, tartışmanın içeriğinin tartışan kişilere değil tartışmanın konusuna odaklanmasını sağlayın.
RFC 1855 gibi İnternet etiği oluşturmaya yönelik çabanın bir diğer örnekleri de Arlene Rinaldi tarafından, aslen Florida Atlantik Üniversitesi’nin ağının kullanıcıları için hazırlanmış olan Net: Kullanıcı Kılavuzu ve Netiket isimli kılavuz[7] ve Virginia Shea’nın yazdığı Netiket isimli kitaptır.[8]
Brookings Enstitüsü’ne bağlı Bilgisayar Etik Enstitüsü’nün[9] yanı sıra CPSR[10], EFF[11] gibi sivil toplum örgütleri – başkaca şeylerin yanı sıra – bir İnternet etiğinin oluşması için çaba göstermektedirler. Ayrıca, gelişen bilişim teknolojilerinin etik yönünü inceleyen Ethics and Information Technology adlı bir hakemli dergi de bulunmaktadır.[12]
Türkiye’de İnternet etiği oluşturmaya yönelik pek bir çaba görülememektedir. Bu tespitin bir istisnası gerek bir komisyon kurarak bilişim sektöründe çalışanların uyması beklenen davranış biçimlerini belirleyen ve gerekse de “İnternet iletişim kuralları” adı altında İnternet etiğine ilişkin Türkçe bir metin hazırlayan Türkiye Bilişim Vakfı’dır. TBV’nin internet iletişim kuralları metni şu şekildedir:[13]
Burada söz konusu edilen kuralların amacı İnternet gibi sınırsız ortak bir iletişim ve etkileşim ortamını kullanırken birey olarak rahatsız olmamak ve kimseyi de rahatsız etmemek için bireylere dönük sezgisel anımsatıcı uyarılarda bulunmaktır.Düzensizliklere düşülmeden İnternet ortamının etkin ve yararlı kullanımının bu uyarılara uyulması oranında artacağı inancını hepimizin paylaşacağını umuyoruz. Bu uyarıların ya da kuralların ezberlenmesi gerekmez, özenli bir okunuş ile elde edilecek izlenim uygun davranışların sergilenmesini sağlayacaktır. Akılda yer etmeyen ezberlenerek uygulanacak kurallar koymanın İnternet kullanımında bir yararı olmayacağı çok açıktır.
Pek çok kişinin katkıları ile derlenip sunulan aşağıdaki görüşlerin daha etkileyici başka biçimlerde dile getirilmesi her zaman olanaklıdır. Lütfen bu metinde amacı doğrultusunda eksik gördüğünüz önerilerinizi bildiriniz. İletilen önerilerin metnin geliştirilmiş bir sonraki sürümünde değerlendirilerek yer alacağından emin olabilirsiniz.
BAŞKALARINA KARŞI SAYGI
- Toplum karşısında kendinize yakıştırdığınız tavrı İnternet’in sanal ortamında da sürdürünüz, kimliğinizi saklayabileceğinizi umarak gerçek yaşamınızda benimsemediğiniz davranışları sergilemeyiniz.
- Başkalarına karşı saygılı olunuz, bunun kendinize olan saygınızın ve size başkalarının göstereceği saygının ön koşulu olduğunu unutmayınız.
- Düşüncelerinizi dile getirirken olumlu yaklaşmanın ve nazik bir ifade kullanmanın sağ duyunun gereği olduğunu hatırlayınız.
- Tartışmaların özelleşmesine ve kişiselleşmesine yol açmayınız.
- İnsanları duygusal yönden zedeleyici ve rahatsız edici iletilerin yayılmasına olanak vermeyiniz (örneğin amansız bir hastalığı olanların son isteği gibi sonuç alınması olasılığı çok kuşkulu iletilerin yayılmasına aracılık etmek ya da inançlar üzerinde yorumlar yapmak gibi)
- İstenmeden yapılan yanlışları hoşgörü ile karşılayıp, anlayışla yardımcı olmaya çalışınız.
- Kişilerin istemleri dışında iletiler alarak rahatsız olmalarını elinizden geldiğince önleyiniz, buna neden olmayınız.
- Size gelen bir iletiyi, başkasına aktarmak istediğinizde, bu iletiyi size gönderenin bunu isteyip istemediğinden emin olunuz.
BİÇİMSEL ÖZEN
- Açık kimliğinizi geçerli bir gerekçeniz olmadıkça gizlemeyiniz, her iletinizde açık kimliğinizin net olarak belli olduğundan emin olunuz.
- Kimliğin önem taşımadığı durumlarda görüş ve düşüncelerinizi anonim olarak açıklamayı uygun buluyorsanız bunu kötüye kullanmadan özenli yapınız.
- Konu kısmı yeterince açık olan (iletinin içeriğini göz atıldığında belli eden açıklıkta),dili anlaşılır, özlü kısa iletiler ile iletişim kurmaya ve etkileşmeye özen gösteriniz.
- Eğer herkesi değil de bir kişiyi ilgilendirdiğini düşündüğünüz bir ileti var ise genele hiç duyurmadan doğrudan ilgili kişiye iletilerinizi yönlendiriniz.
- Her zaman yanıtladığınız iletinin konu başlığını koruyarak yanıt veriniz.
İÇERİK İLE İLGİLİ ÖZEN
- Ne demek istiyorsanız ona karşılık olan, yanlış anlaşılmalara yol açmayacak düz ve yalın deyişlerle düşüncelerinizi aktarmaya çalışınız.
- İletilerinizin yalnızca eleştirici olmasından kaçınarak her zaman yapıcı ve ufuk açıcı olmasını gözetiniz.
- İletileri yanıtlamadan önce bir kere daha özenle okuyunuz, verdiğiniz yanıtı da göndermeden önce aynı özenle bir kere daha gözden geçiriniz.
- Özellikle tartışma listelerinde daha önce değinilmiş konuları ek bir katkıya yol açmayacaksa üstelemeyiniz, ortaya çıkmış bir sonucu görmemezliğe gelerek kendi düşüncenizi kabul ettirmede ısrarcı olmayınız.
- Gereksiz yere büyük harfler ile yazışmaktan, sık sık özel simgeler kullanmaktan,esprili ya da alaycı anlatımlardan kaçınınız, jargon sayılacak farklı bir söyleşi biçimi ile herkese açık ortamlarda iletişimde bulunmayınız.
- Olanaklı olduğunca uzun alıntılar yapmaktan ve ek göndermekten kaçınınız, gönderdiğiniz eklerin çok yer kaplamamasına, virus gibi alıcısının bilgisayar ortamını bozucu içerik taşımamasına özen gösteriniz.
- Virüslü iletiler ile karşılaştığınızda en kısa zamanda kağnağını ve geçikmeden etkileneceğini umduğunuz kişileri uyarınız.
ÖTEKİ KONULAR
- İyelik haklarını zedelememeye özen gösteriniz, başkasının veri kaynaklarını, düşüncelerini ve yazılımlarını kendinizinmiş gibi sahiplenmeye kalkışmayınız.
- Başkalarının kişilik haklarına ve özel yaşamına saygılı olarak kişilerle ilgili karalayıcı yorumlarda bulunmayınız.
- İnternet ortamının sağladığı olanakların yasa dışı biçimde insanlara zarar verme, başkalarının işlerini engelleme, gizli ve kişisel bilgilerini ele geçirip yararlanma, her türlü sahtekarlık, yolsuzluk, dolandırıcılık ya da hırsızlık gibi kötü amaçlı kullanımına yol açmayınız ve göz yummayınız.
- Uygunsuz davranışlar sergilemekte ısrarlı olanları ölçülü bir tepki içinde elbirliği ile uyarmaya çalışınız.
- Size gelen bir iletiyi başkalarına aktarırken ileti üzerindeki e-posta adres bilgilerinin gerekmiyorsa aktardığınız kişinin eline geçmemesine özen gösteriniz.
- Kendinizin ya da temsilcisi olduğunuz ürün ve hizmetlerin reklamını yapmayınız.
- Güvenlik zedeleyici ve bozucu girişimlere karşı alınması gereken önlemlere uymaya özen gösteriniz, bu konuda bir kuşku duyduğunuzda doğrudan İnternet servis sağlayıcınıza ya da kurum sorumlunuza durumu bildirerek önlem alınmasına yardımcı olunuz.
- İnternet üzerinde denetim ve düzenleme yetkisi olanların konumlarını kötüye kullanmalarına karşı duyarlı olunuz ancak gerektiğinde de işlerini kolaylaştırıcı her türlü desteği veriniz.
İnternet etiğine ilişkin bir diğer Türkçe metin de Milli Eğitim Bakanlığı’nın 18 Ağustos 2004 tarihli ve 2004/61 sayılı genelgesiyle tüm il ve ilçe Milli Eğitim Müdürlüklerine gönderilen, içeriği etik dışında başkaca konuları da içeren, “İnternet Etiği” başlıklı yazısıdır.[14]
Yukarıdaki değinilen metinler şüphesiz ki İnternet’e ilişkin ortak değerlerin ve kuralların oluşması ve yerleşmesi bakımından çok önemliler. Ancak bana bugün için genel kabul görmüş bir İnternet davranış biçimleri ve kuralları bütününün varolduğunu iddia etmek için erkenmiş gibi geliyor.
Ertuğrul Akçaoğlu
4 Ocak 2007
www.akcaoglu.com/2007/01/04/internet-etigi/
--
birey üniversite kitabevi Erzurum
“nitelikli kitapların merkezi”
● Ders ve sınav hazırlık kitapları ● Güncel ve akademik kitaplar ● Kitap siparişi ve temini ● Kırtasiye, dergi, cilt, fotokopi ● Büro malzemeleri ● Söyleşiler ve imza günleri ● Özel kütüphane kurumu
toplum için önce
--
üniversite kitabevi duyuru grubudur.
