Urfa`nın yetimleri Ermeniler !
Binlerce yıl Urfa`da yaşa, taş üstüne taş koy, kadim şehre izini bırak, yönetime bağlılığından dolayı Milleti Sadıka ilan edil, imparatorluğun bürokrasisinde görev al, Ortadoğu’ya çöreklenmeyi amaçlayan misyonerlerin kışkırtmasına kulak kesil ve kendi bindiğin dalı kes. Bu ifadeler Urfa Ermenilerin hikâyesini anlatır. Urfalı Ermenilerin hikâyesi Osmanlı Devleti`nin diğer vilayetlerinde yaşayan soydaşlarından bağımsız sayılmaz.
Suriye iç savaşının başlamasından sonra özellikle Halep şehrinde yoğun nüfusa sahip Urfa kökenli Ermenilerden, düzensiz göçmen olarak gelenler olduğu iddia ediliyor.
100 Yıl öncesi Urfa merkez Ermeni ve diğer unsurların yerleşim haritası
https://www.houshamadyan.org/fileadmin/_migrated/pics/Ourfa_Plan_TR_1.jpg
https://www.houshamadyan.org/fileadmin/_migrated/pics/Ourfa_Plan_TR_2.jpg
1-) Karakoyun (nehir),
2) Bekçi kulübesi veya karakol,
3) Türk Mezarlığı,
4) Türk Mezarlığı,
5) Surp Bedros Kilisesi yıkıntıları,
6) Bediüzzaman Kabri,
7) Türk hastanesi,
8) Halep yolu,
9) Dr. Andreas Vischer’ın (misyoner) evi,
10) Jakob Künzler’in (misyoner) evi,
11) Kerzin yolu,
12) Alman hastanesi,
13) Nedim Efendi Han,
14) Alman yetimhanesi,
15) Kışla,
16) Kara Köprü yolu,
17) Süryani mahallesi,
18) Köprü Meydanı,
19) Dış şehir,
20) Ermeni mahallesinin köprüsü ve suyolu,
21) 1895 isyanında ölen Ermenilerin mezarları,
22) At Dögen,
23) Samsat yolu,
24) Hükümet binası,
25) Hapishane,
26) Tılfıdır yolu,
27) Camadents harabeleri,
28) Bardakçonts mahallesi,
29) Kapı yakınındaki hamam,
30) Eski kışla,
31) Türk mahallesi,
32) Su Meydanı Camii,
33) Tokatlonts konutu,
34) Ermeni mahallesinin girişi,
35) Musalı Meydanı,
36) Zoku Meydanı,
37) Ermeni mahallesinin su sarnıcı,
38) Küloğlonts konutu,
39) Küloğlonts çıkmazı,
40) Kestıl (pınar) çıkmazı,
41) Temır mahallesi,
42) Eczane,
43) Rastgelelerin çıkmazı,
44) Bıdig (Küçük) Meydan,
45) Çobanların konutu,
46) Muhbir Tano,
47) Mızhesen çıkmazı,
48) Tılfıdır tepesi,
49) Surların harabeleri,
50) Avlu,
51) Amerikan yetimhanesi,
52) Kız Ortaokulu,
53) Ermeni Protestan Kilisesi,
https://www.houshamadyan.org/fileadmin/_processed_/3/1/csm_ProtestantChurch_6924_Houghton_web_b80b63ef1e.jpg
Urfa, Ermeni Protestan kilisesi (Kaynak: Amerikan Misyonu Arşivleri, Harvard University, Houghton Library)
54) Erkek Ortaokulu,
55) Aruşların konutu,
56) Nışkhin çıkmazı,
57) Balonts çıkmazı,
58) Hekim Kevorkların çıkmazı,
59) Alman halı atölyesi (masmana),
60) Türk mahallesi,
61) Kara Meydan,
62) Hovhannes Hreşdakyan Hekim’in Eczanesi,
63) H. Sarigyan’ın Eczanesi,
64) K. Tiryekyan’ın Eczanesi,
65) Çarşı yolu-kunduracı,
66) Ulu Camii,
67) Ermeni Katolik Kilisesi,
68) Şamlonts çıkmazı,
69) Kağtatsonts çıkmazı,
70) Çengents çıkmazı,
71) Ketenconts Toros’un evi,
72) Oçoğlu Köşe,
73) Alahaydoyents çıkmazı,
74) Harabe cami,
75) Atlazların evi,
76) Ermeni mahallesinin ana caddesi,
77) Tarhanların evi,
78) Boz Lokuş,
79) Bedenin Kuluncu,
80) At Dögen çıkmazı,
81) Lekler- harabe evler,
82) Surp Sarkis Manastırı yolu,
83) Bahçe,
84) Knaconts konutu,
85) Ergenlerin evi,
86) Hagop Taşçıyan Efendi,
87) Mağakoğluların evi,
88) Çalonts sokağı,
89) Attar Kevocan mahallesi,
90) Bucakçi Meydanı,
91) Yotınyeğparents konutu,
92) Mercımegents çıkmazı,
93) Bekçi kulübesi veya karakol,
94) Alaconts çıkmazı,
95) Bedrosyan (Nışanents),
96) Kapı,
97) Gâvur Meydanı,
98) Surp Minas çıkmazı,
99) Kototens çıkmazı,
100) Takavorent çıkmazı,
101) Çukur hamam,
102) Herese yolu,
103) Türk Mahallesi,
104) Çarşı ve dükkânlar,
http://www.houshamadyan.org/fileadmin/houshamadyan/images/content_images/Aleppo_vilayet/Urfa/foods/FRAD027_6Fi00583_web.jpg
Urfa Pazarı 1919-1920 dolaylarınd (Kaynak: Rahip Gabriel Bretocq tarafından resim, Archives départementales de l`Eure. Fonds Gabriel Bretocq)
105) Teke,
106) Cami,
107) Gülonts konutu,
108) Surp Asdvadzadzin Kilisesi,
109) Kilisenin avlusu,
110) Korgıngants çıkmazı,
111) 1915 olaylarında ölen Ermenilerin gömüldüğü mağara,
112) Sağatelents Hanı,
113) Hınçakyan Kulübü,
114) Çıtkılonts çıkmazı,
115) Pınar,
116) Pınar çıkmazı,
117) Çatal Meydan,
118) Kilcinonts,
119) Boklu sokak,
120) Dutluk,
121) Hamam,
122) Çarşı yolu,
123) Hasan Padişah Camii,
124) Kahvehane,
125) Apraham gölcüğüne bağlı kanal,
126) Bahçe,
127) Cami (yanan ağacın olduğu yerde),
128) Urfa kalesi - Mancınık,
129) Ayn Zeliha gölü,
130) Bahçe,
131) Apraham gölcüğü (Balıklı göl),
132) Halil Rahman Camii,
133) Manastır, kilise, çan kulesi,
134) Kral Apkar dağları,
135) Kuyu,
136) Erkıhalconts konutu,
137) Tarlalar ve bostanlar
Urfa`da Ermeni Vakıfları
Urfa`da 1884-1899 yılları arasında Şerii mahkeme tarafından kaydedilen 16 Ermeni vakfı mevcuttur. Urfa Ermeni vakıfları kiliseye bağış şeklinde yürütülmüş, kilisede yönetim din adamlarına bırakılmıştır. Tipik olarak evler, dükkanlar, tarlalar, üzüm bağları ve meyve bahçeleri gibi gayrimenkuller bu vakıflara tahsis edildi. Vakıf gelirleri Büyük Ermeni Kilisesi`nin onarımına, yetim okulu öğrencilerinin ve kilisenin yoksullarının ihtiyaçlarına, mabet ve Ermeni mahallelerinin su ihtiyacına bağışlanmıştır.
Urfa Ermeni vakıfları kiliseye bağış şeklinde yürütülmüş, kilisede yönetim din adamlarına bırakılmıştır. Tipik olarak evler, dükkanlar, tarlalar, üzüm bağları ve meyve bahçeleri gibi gayrimenkuller bu vakıflara tahsis edildi. Vakıf gelirleri Büyük Ermeni Kilisesi`nin onarımına, yetim okulu öğrencilerinin ve kilisenin yoksullarının ihtiyaçlarına, mabet ve Ermeni mahallelerinin su ihtiyacına bağışlanmıştır. Urfa Ermeni vakıfları kiliseye bağış şeklinde yürütülmüş, kilisede yönetim din adamlarına bırakılmıştır. Tipik olarak evler, dükkanlar, tarlalar, üzüm bağları ve meyve bahçeleri gibi gayrimenkuller bu vakıflara tahsis edildi. Vakıf gelirleri Büyük Ermeni Kilisesi`nin onarımına, yetim okulu öğrencilerinin ve kilisenin yoksullarının ihtiyaçlarına, mabet ve Ermeni mahallelerinin su ihtiyacına bağışlanmıştır.
Urfa Ermenilerinin yerleştikleri mahalleler
Telfutur/Telfıdır mahallesi Osmanlı devrinde Urfa kazasının kuzeybatı kesiminde yer alan tepeliğe yayılmış hanelerden oluşmaktaydı. Bu hanelerden müteşekkil mahallede Ermenîlerin ikameti, şehrin Osmanlı hâkimiyetine girişinden yıkılışına değin devam etmişti. Gayrimüslim unsur bağlamında en yoğun hane dokusunu ve kişi sayısını barındırmasından ötürü mahalle, şehrin diğer tarihî mahallelerine göre bir adım öne çıkmaktadır. Murahhaslığın mahalledeki büyük kilisenin içerisinde yer alışı, kaza gayrimüslimlerini bu mahalleye göre konumlandırmış, bu nedenle kilise, ibadethane olmanın dışında, cemaat adına kararların alındığı idarî bir merkez konumunda olmuştu. Bu nedenle cemaatin önde gelen esnaf ve memurlarının büyük çoğunluğu bu mahallede yaşamayı tercih etmişti.
Sorumluluk bilincine sahip sâkinleri; vakıf, fukara sandığı gibi örgütlenmelerde aktif rol alan kişilerdi. 1890’dan itibaren şehre akın eden Amerikan ve Alman misyonerler de Ermenî nüfusuna binaen bu mahalle ve çevresinde faaliyetlerini yürütmüşlerdi. 1895 yılının sonlarında gerçekleşen Ermenî İsyânı’na yönelik ilk örgütlenme ve vukuat haliyle bu mahallede gerçekleşmişti.
II. Meşrutiyet’ten itibaren ise mahalle ve çevresinde Ermenî siyasi partilerinin şubeleri açılmış ve propaganda faaliyetleri yürütülmüştü. Urfa merkezdeki Urfa’nın en tanınmış camilerinden biri Fırfırlı Camii, eski adıyla Fırfırlı Kilise olduğuu çok az insanın bildiği bir gerçek. Eski Saint John Kilisesi, Selahaddin Eyyub Camii olmuş.Meryem Ama Kilisesi şimdi Halil’ür Rahman Camii…
Süryani Kilisesi ise bir kültür merkezi olmuş. Balıklıgöl’ün hemen karşısındaki Meryem Ana Kilisesi’nin bulunduğu yokuş eskiden Ermeni mezarlığıymış. Sonra cadde geçirmek için mezarlık yok edilmiş, kilise ise bir süre buharlı elektrik üretim makinelerine evsahipliği yapmış. Bu da binanın içeriden ve dışarıdan nemle tahrip olmasına sebep olmuş. Sonrasında ise retore edilen bina şimdi camii olarak hizmet veriyor. 1895`te Ermeni isyanında bu mahalle Ermeni teröristler tarafından idare edilmişti.
1910 `da Urfalı Ermeni bir aile
Yine, Urfa’dan 10 kilometre uzaktaki bu köy ipekyolu hattında önemli bir ticaret merkezi olan Köprü köyü eski bir Ermeni yerleşkesi. Resmi Gazete’nin 23 Ekim 2001 tarihli ve 28093 sayılı nüshasında yayınlanan kararına göre bu köy kültür ve turizm bakanlığının koruması altında. XIX. yüzyıl sonlarında Gamurç Köyü’nde 400 hane Ermeni yaşamaktaydı. Köyün içinden geçen 3 dere; Dıjkhoyi cur (su), Taguhu cur ve Surp (Aziz) Gevorgi cur olarak anılmaktaydı. Köyün Surp Astvadzadzin (1881) ve Surp Tadeos kiliselerinden ikincisi manastır olarak da geçmekteydi. Köyde 115-120 öğrencili bir de okul vardı.Köyün çevresinde daha başka manastır ve şapel kalıntıları var.
Başta Halep ve Beyrut olmak üzere dünyanın birçok yerinde varlıklarını, kurdukları hemşeri dernekleri ile Urfalı olduklarını unutmadan ve bunu yeni nesillere aktarmaya devam ederek sürdüren Urfa Ermenileri günümüzde Beyrut ve Erivan’da Urfalı veya dedeleri Urfalı olan Ermeniler, "bnp nırıŞuı (nor Urfa) yani "Yeni Urfa" adıyla kurdukları mahallelerde toplu halde oturuyorlar.
Vakıflı`daki Surp Asdvadzadzin Kilisesi
Halen Vakıflı/&1358;&1377;&1412;&1384;&1414;, Hatay ilinin Samandağ ilçesinin bir mahallesi. Türkiye`deki son etnik Ermeni köyü.Vakıflı 1918`e kadar Osmanlı Devleti yönetiminde kalıp 1918-1939 döneminde Fransızlar tarafından yönetilmiş ve 1939 yılında Türkiye Cumhuriyeti`ne geçmiştir.
Günümüzde Urfa merkez ve ilçelerinde yaşayan hayli sayıda Müslüman Ermeni nüfusun yaşadığı biliniyor. Nitekim Ekim 2917`de Uluslararası Asılsız Ermeni İddialarıyla Mücadele Derneği (ASİMDER) Genel Başkanı Göksel Gülbey, Şanlıurfa’da 3 bin 500 Ermeni asıllı ailenin Kürt, ve Arap aşiretleri içerisinde yaşadıklarını iddia etmişti.
Urfa’dan Buenos Aires’e…
Bununla birlikte sadece Suriye ve Lübnan`da değil mesela Fransa Lâtin Amerika`nın bazı ülkelerinde Brezilya`da yerleşik Urfali Ermeni olduğunu biliyor musunuz? Ermeni asıllı Brezilyalı mimar ve fotoğrafçı Norair Chahinian atalarının yurdu Urfa’ya seyahat etti atadan kalma evde yaklaşık 100 yüzyıldır bekleyen bir mesajı bile buldu.
Norair, São Paulo’da doğdu. 2012 yılında köklerini araştırmak için dedesinin köyü olan Urfa’ya doğru yolculuğa çıktı. Önceden büyük-büyük dedesi Harutyun’a ait olan bu ev şimdi Cevahir Otel adında bir butik otel. Norair ‘içinde Ermenice not yazılmış oda’da kalmak istedi. Odaya girdiğinde duvara oyulmuş aşağıdaki mesajı gördü:
Bu bina yüzyıl önce Der Bedrossian ailesine aitti. Kevork, Yeghisapet ve 8 çocuklarıyla birlikte; terzi ve tüccar bir aile olan Nişan, Aghajan, Krikor, Vartuhi, Hagop, Kayané, Bedros ve Harutyun. Bölgedeki şehirlerde sahip olduğu birkaç dükkânda toptan kumaş ve ipek toptancılığı yapıyorlardı.
Ailenin aynı zamanda Urfa’nın kuzeybatısındaki koyun yetiştirmek, ekin yetiştirmek için köylü istihdam ettikleri Golenje adında bir köyün yakınlarında üzüm bağları vardı. Aile iki katlı evde yaşıyor ve yerel kiliseye sıklıkla bağış yapıyordu.
Arjantin`de yaşayan Urfalı Ermeniler de var. Bunlardan biri de, Alman Genelkurmayının hazırladığı 1915 ve Osmanlı bürokrasisine uygulattığı Tehcir`den kurtulup Arjantin’e gidenlerden Don Jorge Sarafyan. Oradaki Ermeni topluluğunun ilk yıllarında öne çıkan birçok isimden, en dikkat çekenlerin arasında yer alıyor. Don Jorge Sarafyan. Onun hikayesi Urfa’dan Buenos Aires’e uzanıyor.
Gençliğinde birçok zorluğun üstesinden gelen Don Jorge, çevirdiği eserlerle Ermeni kültürünün devamı için çalışmış, iş hayatındaki başarısının yanı sıra arkasında önemli bir de miras bırakmış. Gittiği Arjantin’de insanlara yardım da eden Don Jorge, bu yardımın gerekçesini ise şöyle açıklamış: “Ben, Arjantin’e gelen bir mülteci ve yetimim. Ülke bana yardımcı oldu. Şimdi bu ülkedeki insanlara yardım etme sırası bende.”
Jorge Sarafyan’ın Ocak 1911’de doğduğu yer aynı zamanda burası. Kuyumcu ve ustalarla dolu geleneksel bir Ermeni ailesinden olan Jorge’nin babasının ve annesinin isimleriyle Harutiun Sarafyan ve Varter Saghatelyan.
19’uncu yüzyılın sonunda Protestan misyonerlerin kışkırtması ile ayaklanan Ermeniler Osmanlı ordusu karşısında tutunamadı. Urfa Ermenilerini özellikle Amerikan misyoner kurumları silahlandırmıştı. Olayların parlama noktası ise Aralık 1895’ti. 28 Ekim 1895`te Kuyumcu dükkanı sahibi Saraf Boghos; aralarındaki alacak verecek mevzusundan dolayı, güzel koku ve baharat ticareti yapan Birecikli İsmail bin Mehmet tarafından öldürüldü.
Ermeniler katili yakalamak ve adaleti sağlamak için sokağa çıktı. Müslüman halka saldırdılar. Onlarca Urfalı Müslüman hayatını kaybetti. Yaşananların ardından Valilik, Ermeni isyanında kolluk kuvvetlerinin yetersizliği nedeniyle hapishaneleri tahliye etti. Karakol baskınından sonra Ermeniler, Ermeni mahallesinde daha önceden temin ettikleri silahlarla barikat kurdular ve devriye gezen jandarma süvari birliklerine ateş açtılar.
Kolluk kuvvetleri ve halkın tepkisi üzerine Urfa’daki Ermeniler çareyi Surp Astvatsatin (Kutsal Bakire) kilisesine sığınmakta buldu. Burada saklanmaları durumunda halkın kutsal yerlere saldırmayacağını düşündüler. Ama yanıldılar. Ancak silahlı gruplar çatışarak kiliseye girdiler ve kiliseyi ateşe verdiler. 2 bin 500’den fazla insanın yaşamını yitirdiği bu olaylar da Sarafyan ailesinin çoğu da hayatını kaybetti. Jorge Sarafyan’ın babası teyzesinde olduğu için Harutiun kurtuldu.. Onca feda ve sıkı çalışmayla kendisi ve eşi kendilerine hayat kurabildi; üç de çocuk yetiştirdi: Rebeca, Boghos ve Jorge.
Urfa Ermenilerinin en tanınmış kışkırtıcısı, bölgede yıllardır faaliyet gösteren Dr. Johannes Lepsius ile İsviçreli Dr. Jakob Künzler`dir. Baş cerrah olarak Künzler, 1899`dan 1922`ye kadar Urfa Alman Hastanesi`nde çalıştı. 1905`te Jakob Künzler, Hristiyan bir misyonerin kızı ve Etiyopya/Habeşli bir prensesinin torunu, Elizabeth Bender ile evlendi. Her ikisi de konuştukları ana dilleri haricinde Ermenice, Türkçe, Kürtçe ve Arapça öğrendiler.
Urfa Ermenileri evvelâ sevk ve tehcîrden istisnâ edilmişlerdi. Haziran 1915’te ise Urfa’da 18 kişi alınarak Türk yetkililer tarafından Rakka’ya götürüldü. Harutiun Sarafyan, o 18 kişinin arasındaydı. O ve arkadaşlarından bir daha haber alınamadı.
Tehcire karşı koyan Ermeni toplumu misyonerlerin, Dr. Jakob Künzler ve Habeşi eşi Elizabeth Bender`in telkini ile (29 Eylül-23 Ekim 1915) arasında kalkışmada bulundular. Urfa’daki Ermeniler ölümüne direndiler. Ancak Türk ordusu direnişi kırdı. Jorge’nin dayısı Daniel Saghatelyan, mülk sahibiydi. Ahırları vardı ve Araplarla ticaret yapardı. Katliamların başlamasıyla o ve ortağı tunik giyip atlarının sırtına atladı ve şehri terk etti. Arap ortaklarının bulunduğu şehre ilerleyip oraya sığındılar. Daniel, ailesini de köye getirmesi için aylar sonra Varter Sarafyan’ı davet etti. Müslüman köylüler onlara yardımcı oldu. Oldukça misafirperverlerdi ve Sarafyan ailesi de onların geleneklerini benimsedi.
30 Eylül 1915`de Urfa`da eyleme başlayan Ermeniler, şehrin batı yakasındaki yüksek bir tepe üzerine kurulmuş mahallelerine çekilerek mahallelerinin tüm girişlerini barikatlarla kapattılar. Bu ilk aşamadan sonra, Müslümanlara ait evlere saldırarak çatışmaların başlamasını sağladılar. Urfa`daki polis ve jandarma birlikleri isyanı bastırmada yetersiz kalınca Halep`teki askeri birlikler Urfa`ya sevk edildi. İki hafta süren şiddetli çarpışmalar sonunda isyan bastırıldı. Ancak başlangıçta tehcirden muaf olan Urfa Ermenileri, bu isyandan sonra tehcire tabi tutulmaktan kurtulamadılar.
1919 yılında Mondros Mütarekesinin hükümlerine aykırı olduğu halde Urfa`yı işgal etmek için İngilizler Ermenilerle anlaştı. Ermeniler canlarının tehlikede olduğunu iddia ederek İngilizlere yardım talep eden bir dilekçe sundu ve İngilizler bu dilekçeyi gerekçe göstererek Urfa`yı işgal etti. Ancak İngilizler burada çok kalmayıp Fransızlarla yaptıkları gizli antlaşmalar gereğince Urfa`yı Fransızlara bıraktı. Ermeniler İngilizlere gösterdikleri sadakati Fransızlara da gösterdiler. Fransızlara her konuda yardımcı olan Ermeniler tarafsız olduklarını ilan etmiş olmalarına rağmen, Kuvayı Milliye birlikleri Fransızları kuşatma altına alınca onlara sürekli gıda yardımında bulunup civar illerdeki Fransız birlikleri ile haberleşmelerini de sağladılar.
1921`de Urfa Ermeni Cemaati temsilcileri ile Türk yetkililer uzun müzakerelerin ardından anlaşmaya vardılar. Ermeniler sadece evlerini terk etmeye zorlanmadı, aynı zamanda gönüllü olarak şehri terk ettiklerine ve mülklerini yeni yerleşimcilere bıraktıklarına dair bir beyan imzalamak zorunda kaldı.
Jorge o zamanlar 11 yaşındaydı. Annesi, kardeşi Daniel’in yanında olmak için Suriye’ye geçmek istedi. 1922 yılında ise Jorge’yi mallarla dolu bir kamyonla sınırdan kaçırarak Halep’e gitmesini sağladılar.
Daniel Saghatelyan bir başına yaşıyor, gün boyunca çalışıyordu. Yeğenine bakacak herhangi biri de yoktu ortada. Jorge’yi Yakın Doğu Vakfı yetimhanesine götürmeye karar verdi o yüzden. Burada iki yıl kalan Jorge, Haigazyan okuluna gitti. Erkek kardeşi Boghos da oradaydı. Deve çobanları tarafından kurtulan Boghos, oraya ondan daha önce ulaşmıştı. Yetimhanede teknisyen olmak için eğitim görüyordu. Sarafyan ailesi en sonunda 1924 yılında annesi Varter, kız kardeşi Rebeca ve Daniel Youssefyan’ın varışıyla Halep’te tekrardan bir araya gelebildi. Ağabeyi Boghos, Geghalyanlara, Adana’dan kaçan diğer aile üyelerinin yanına gönderildi. Jorge ise eğitimini tamamlamak için Suriye’de kaldı ve orada ünlü bir terzinin dükkanında çalıştı.
Varter, 1927 yılının Mayıs ayında oğlu Boghos ve kuzeni José Geghalyan’ın bulunduğu Arjantin’e gitmek için yola çıktı. Jorge, Buenos Aires’e varır varmaz Ermeni toplumunda etkin olarak rol almaya başladı. Sadece birkaç ay sonra Hetesia Yurttaş Birliği’ni kurdu.
Jorge. O yüzden de arkadaşlarıyla beraber Ermenistan Kültürel Komisyonu’nun kurulmasına yardım etti. Tiyatro grupları ve koro konserleri de olmak üzere farklı türde etkinlikler düzenlediler. Hatta bir radyo istasyonu bile kurdular. Jorge birçok topluluk komisyonu ve örgütüne dahil oldu bu süre zarfında. Homenetmen başkanı olan Jorge, Latin Amerika’daki Ermeni Davası Komisyonu’nu kurmasının yanında Arjantin’de Ermeni okullarının açılma sürecinde katkılar sundu.
Jorge, aralarında Ermeni ve Fransız edebi eserlerin de olduğu kitapları İspanyolca’ya çevirerek ve yazı yazarak İspanyoca konuşan bir dünyaya Ermeni kültürünü tanıttı. Ermenistan’daki Ermeniler Hristiyanlığa geçişin 1700’üncü yılını kutlarken, Jorge Sarayan da anavatanında en azından bir iz bırakmak istedi. Aştarak’ta bulunan Nor Hetesia’da kilise yaptırma kararını işte bu yüzden aldı. Kendisinin vaftiz edildiği ve tehcir sonrası harabe olan Urfa’daki kilisenin anısına Surp Astvatsatsin Kilisesi’ni yaptırdı buraya.
https://www.houshamadyan.org/fileadmin/_processed_/6/7/csm_45SHAT_Fo_Urfa_web_c1f4ab02de.jpg
Urfa Şehri’nden bir manzara (Kaynak: Service historique de la Défense, Vincennes)
Ermenilere iyilik yaramıyor
Urfa’nın Büyük yol mahallesinde ikamet eden rahmetli Osman Aloğlu dindar bir kişiliğe sahiptir. Vakit namazlarını camide kılmaya çalışır. Hem Urfa da hem mahallesinde sevilen, saygı duyulan bir kişiliği vardır.
Rahmetli şehit Osman Aloğlu Ermeni olayları başlayınca bazı dul ve sahipsiz Ermeni kadınlarına sahip çıkar, kimselerin onlara zarar vermemesi amacıyla onları korumaya alırdı. Çünkü bu kadınların kocası ya ölmüş ya da başka yerlere gitmişlerdi.
Aradan zaman geçtikçe bu kadınların yakınları Osman beyin evinden onları alırlar ve kendisine teşekkür ederek minnettar olduklarını ifade ederler. Allah’ın verdiği imkânları doğru yolda kullandığından dolayı son derece mutludur. İki oğlundan biri olan Binbaşı Sıddık Aloğlu Osmanlı Ordusun da görevini ifa ederken diğer oğlu Durak Efendi ise Galiçye cephesine katılarak gazilik unvanını kazanmıştır.
Şehit Osman Aloğlu camiye giderken ailesi tarafından sürekli uyarılmaktadır; ‘Ermenilerin yoğun olduğu bir mahallede yaşamaktayız, ortalık karışık sana karşı Ermeniler bir suikast düzenleyebilirler, namazını evinde kıl’ diye yapılan telkinlere rağmen o bunlara aldırış etmez ve camiye gitmeye devam eder. Çünkü bazı Ermeni kadınlarının iffetini koruduğundan, kendisine karşı Ermeniler tarafından herhangi bir menfi hareketin olmayacağına inanmıştır.
Bir sabah vakti başında beyaz takkesi olduğu halde camiye giderken aynı semtte oturan Ermeni asıllı İbrikçiyanların evinde ikamet eden Taşnak örgütüne mensup keskin nişancı bir terörist elinde bulunan Rus mavzerini Şehit Osman Aloğluna doğrultmuştur.
Bu sırada evin sahibi olan Ermeni: şehit Osman Aloğlu’nu görür ve derki; bu insan namusumuzu muhafaza için büyük fedakarlıklarda bulundu, çok iyi bir komşumuzdur demesine rağmen Taşnak terörist ne olursa olsun başında takkesi var ya gerisine boş ver diyerek üç mermi sıkar ve biri Rahmetliye isabet ederek şehit olur.
Alman Misyonerlik Kuruluşu Urfa Alman Hastanesi
Urfa Alman Hastanesi Alman Misyonerlik Kuruluşu tarafından, Dr. Johannes Lepsius`un girişimiyle kurulur. Urfa. Alman Misyonuna ait marangoz atölyesi de vardır. İsviçreli Jakob Künzler`in de bu hastanede görevlidir. Hastane personeli kadın hemşirelerden, eczacılardan ve doktorlardan oluşur.
http://www.houshamadyan.org/fileadmin/houshamadyan/images/content_images/Aleppo_vilayet/Urfa/urfa_donor_hrechdakian_TR.jpg
Burada çalışan Doktorlardan biri de Urfalı Doktor Hovhannes Hıreşdakyan`dır. 1921`de ailesi ile birlikte Urfa`dan ayrılarak Fransızların yardımıyla Suriye`ye geçmiş, Halep`e yerleşmiştir. Cinsel hastalıkların özellikle Frenginin tedavisinde uzmanlaşmıştır.
Halep, , 7 Haziran 1919. ‘Darakir’ gazetesinde çıkmış, Urfalı Dr. Hovhannes Hıreşdakyan’ın, frengi (syphilis) dâhil cinsel hastalıkları en son metotlarla tedavi ettiğini belirten bir ilan.
Aram Sahagyan Urfa`da Ermenilerin çalıştığı 17 meslek ismi sayıyor. Bunlardan duvarcılık, taşocak larında taş ustaları, değirmencilik ve demircilik başta gelmektedir. Ayrıca kemik, kas ve eklem hastalıklarının tedavisinde uzmanlaşmış halk hekimleri mevcuttur. Buna karşılık Urfa`da kadın veya erkek kırıkçılar bulunurdu. Sahagyanlardan Nurudoghents Maryam ile Ghazar`ın adları anılmaktadır.
Bunlar ezikleri, kol ve ayaklardaki çıkıkları takas ederler ve kırılan kemikleri birleştirirler. Urfa`da halk hekimleri ve halk hekimlikleriyle ismi öne çıkan Bakh Minasi, 1885`te Maraş İlahiyat okulda okumuş, Urfaya döndüğünde halk tababeti ile yakından ilgilenmiştir. Tedavi ettiği hastalıklardan birisi de Mycobacterium tuberculosis, verem hastalığına yol açan bakterisidir. Mycobacterium tuberculosis, verem hastalığına yol açan bakteridir. İlk defa 24 Mart 1882 yılında Robert Koch tarafından tanımlanmıştr. Koch bu keşfi için 1905 yılında tıp alanında Nobel Ödülünü almıştır. Bakh Minas `ın beyin ve safra ameliyatlarında da uzmanlaştığı biliniyor.
Akrep ve yılan sokmalarında ise Urfalıların uzmanlığına başvurduğu isim İnco Parar’dır. Parar daha çok bir efsuncu gibi anlatılır. Olağanüstü manevi gücüyle hastaları tedavi ettiğine inanılan bir başka isim de Papaz Melkon’dur. Türk ya da Ermeni Urfa`lılar Papaz Der Melkon`uninden bahsederler. İbrahim Peygamber su kanalına yakın bir yerde çalışan kahveci Abdurrahman, suyun üstüne serdiği cüppesinin üstünde Papaz Melkon`u dua ederken gördüğünden söz etmiştir. Onun kapalı kapılardan içeri girebildiği veya anahtarları kapalı bir şekilde açılabildigi anlatılırdı. Ne var ki onun bu olağanüstü hâlleri, Ermenileri ölümden kurtaramamıştır.
http://www.houshamadyan.org/fileadmin/houshamadyan/images/content_images/Aleppo_vilayet/Urfa/folk_medicine/Ch_Orient_DSCN8994_web.jpg
Urfa Alman Misyonu`nun eczanesi. Ortada eczacı Apraham Attaryan (1915`te öldürülmüştür) görülmektedir (Kaynak der Christliche Orient, Nisan 1905, Verlag der Deutschen Orient-Mission, Grosslichferfelde West)
http://www.houshamadyan.org/fileadmin/houshamadyan/images/content_images/Aleppo_vilayet/Urfa/folk_medicine/Ch_Orient_DSCN9127_web.jpg
Urfa Alman Misyonu`nun hastasında Apraham Attaryan`ın öksüzleri muayenesi (Kaynak: Der Christliche Orient, Mai 1900, Verlag der Deutschen Orient-Mission, Berlin)
http://www.houshamadyan.org/fileadmin/houshamadyan/images/content_images/Aleppo_vilayet/Urfa/folk_medicine/Ch_Orient_DSCN9020_web.jpg
Urfa Alman Misyonu`nun eczanesinde Ermeni ve Süryani hemşireler (Kaynak: Der Christliche Orient, Juni 1912, Verlag der Deutschen Orient-Mission, Potsdam)
Urfa Ermenilerinin serüveni devam ediyor. Günümüzde hayli sayıda etnik kökenlerini bilen Ermeni asıllı 3500 civarında bir nüfus olduğu söyleniyor. Kimi araştırmacılar bu sayının 10000 civarında olduğunda ısrarcı. Bunlardan bazı tarikat şeyhleri, din görevlileri olduğu gibi kentin siyasi ve ekonomik yapısına nüfuz etmiş önemli isimler de var.
Belki ilerleyen günlerde Urfalı Ermeni kökenli din adamlarını, siyasileri yazarım. Sizlerden gelecek bilgilerle ortaya çok farklı bir Urfa çıkabilir.
Ömür Çelikdönmez / www.habersanliurfa.net
Kaynakça
https://akunq.net/tr/?p=57853
https://www.houshamadyan.org/donors.html
https://search.trdizin.gov.tr/yayin/detay/304463/
https://www.houshamadyan.org/tur/haritalar/diyarbakir-vilayeti/palu/yerel-oezellikler/halk-hekimligi.html
https://www.agos.com.tr/tr/yazi/7695/urfanin-eski-ermeni-kiliselerine-ramazan-ragbeti
https://twitter.com/NataliAVAZYAN/status/1486813553621454848?t=U-SZ-P9ffOs7up44WfEjsQ&s=19
https://www.babil.com/urfa-ermenileri-kitabi-halil-ozsavli
https://bantuhd.blogspot.com/2017/03/urfa-halk-hekimligi-hushamadyan.html
https://www.researchgate.net/publication/273287530_SERIYYE_SICILLERINE_GORE_ERMENILERIN_URFA_KAZASI`NDAKI_VAKIF_FAALIYETLERI_1884-1889
İsmail Asoğlu, Osmanlı Son Döneminde Urfa’da Bir Ermenî Yerleşkesi: Telfutur Mahallesi ve Sâkinleri,http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.14422
https://westernarmeniatv.com/tr/12395/turkish-urfada-muslumanlastirilmis-ermeni-anlatiyor-her-namazda-1915te-katledilen-atalarim-icin-dua-ediyorum
https://www.houshamadyan.org/tur/haritalar/halep-vilayeti/urfa/din.html
https://hyetert.org/2018/03/21/ermenilerin-katlettigi-urfali/
https://www.ermenihaber.am/tr/news/2017/11/20/1915-soykC4B1rC4B1m/117539
https://it.gariwo.net/giusti/genocidio-armeni/jakob-kunzler-23738.html
https://www.padovanet.it/informazione/jakob-ed-elisabeth-kunzler
https://www.sanliurfa63.com/asimder-sanliurfa-daki-ermeni-ailelerin-sayisini-acikladi/12615/
http://www.istiklalmarsidernegi.org.tr/IcerikDetay?Id=3&IcerikId=1753&PageId=2
http://kaynakca.hacettepe.edu.tr/eser/28594322/urfa-ermeni-olaylari-1880-1920
https://gazetekarinca.com/ermeni-bir-ailenin-urfadan-brezilyaya-uzanan-hikayesi/
|
